Pilchowski (Pilichowski) Adam h. Rogala (zm. 1587), prepozyt warszawski, referendarz koronny, potem biskup chełmski. Pochodził z niezamożnej rodziny z Pilchowa w pow. wyszogrodzkim. W młodym wieku (przed 22 I 1542) został zatrudniony w zarządzie dóbr królowej Bony. Tutaj zapewne wyuczył się miernictwa, poznał zasady gospodarowania w starostwach królowej oraz nabył niezbędną znajomość prawa. Został z czasem pisarzem Bony i rewizorem jej dóbr na Podlasiu, rychło też stał się znawcą stosunków gospodarczych i prawnych na tym obszarze. Królowej Bonie zawdzięczał początki swojej kariery kościelnej: jako pleban w Luszynie i Sierpcu został w r. 1546 kanonikiem warszawskim, wkrótce objął plebanie: w Zakroczymiu (przed 19 I 1548) i w Wiznie (7 II 1550), w r. 1555 został w kapitule warszawskiej scholastykiem. Nie był P. jednakże kanonikiem poznańskim, jak to podał Ignacy T. Baranowski (pomyłka powstała w wyniku mylnej interpretacji dokumentu w II tomie „Uchańscianów”), ani też krakowskim.

Po wyjeździe Bony z Polski P. przeszedł na dwór Zygmunta Augusta. Dn. 7 XII 1556 jako sekretarz królewski został, wraz z Wawrzyńcem Gadomskim, komisarzem powołanym w celu rozstrzygnięcia sporu między dzierżawcą Latyczowa a jego poddanymi. W l. n. pełnił P. wielokrotnie obowiązki rewizora dóbr królewskich na Podlasiu. Przeprowadzał rewizję zamku bielskiego (1560), dworów knyszyńskich i włości augustowskiej (1561), zamków i dworów podlaskich (1563, wraz z Hrehorym Wołowiczem) oraz starostwa knyszyńskiego (1564, 1565). W r. 1565 został referendarzem podlaskim («referendarius causarum Podlasiensium»). Rezydując odtąd stale przy królu, rozpatrywał wszystkie sporne kwestie z Podlasia i wydawał wyroki wraz z delegowanymi przez króla komisarzami. Do podlaskiego sądu referendarskiego wpływały apelacje od wyroków sądów ziemskich, podkomorskich i wójtowskich z Podlasia, a ponadto od wyroków sądów prawa magdeburskiego ze wszystkich miast W. Ks. Lit. Jako urzędnik w zarządzie domeny królewskiej na Podlasiu wykazał P. wiele inicjatywy w dążeniu do podniesienia jej dochodowości i przeprowadzał reformy gospodarcze, często powołując się na reformę włókową z r. 1557. Zabiegał o likwidowanie enklaw (drogą skupu bądź wymiany), dbał o racjonalne rozmieszczenie folwarków, starał się o zastępowanie danin naturalnych (a czasem i robocizny) czynszami. Te ostatnie reformy, niechętnie przyjmowane przez poddanych, nie utrzymały się. On to zapewne, wraz z Maciejem Sawickim i leśniczym perstuńskim Janem Witkowskim, założył na Suwalszczyźnie miasto Filipów (między r. 1562 a r. 1568). Wiele korzystnych dla skarbu królewskiego decyzji wydał podczas rewizji starostw: łomżyńskiego (1566), bielskiego (ok. r. 1570, wraz z Mateuszem Protaszewiczem Ostrowskim), a także podczas przeprowadzonej wspólnie z M. Sawickim rewizji dóbr króla na Litwie, a mianowicie dworów: Grodno, Przełom, Sejwy, Łozdzieje i Merecz.

Nagrodą za prace dla króla były nowe beneficja kościelne. Dn. 2 IV 1563 został P. kanonikiem wileńskim, w r. 1565 otrzymał godność prepozyta warszawskiego, w r. 1560 objął kanonię płocką, a nadto probostwa w Grodnie i Zambrowie. W l. 1558–61 był prowizorem i ekonomem Szpitala Św. Ducha przy kościele Św. Marcina w Warszawie. Aczkolwiek brak przejawów aktywności P-ego w warszawskiej kapitule, można się jednak domyślać, iż oddał jej jakieś usługi, albowiem 28 V 1571 odstąpiła mu ona «testimonii gratia» otrzymany w r. 1568 od Adama Kosińskiego, przyszłego kaszt. podlaskiego, zapis 500 złp. na podlaskich wsiach: Lisowo, Sarnaki, Makarki i Smorklice. Umiał P. dbać o swoje interesy; znajdujące się w jego posiadaniu majętności były dobrze zagospodarowane (np. Śmilewo – wieś prestymonialna od kapituły płockiej). W Warszawie miał (ok. r. 1560) dom przy ul. Przecznej, sadzawkę w ogrodzie Szpitala Św. Ducha, brał w dzierżawę i w zastaw dobra ziemskie od szlachty (np. Grębiszów w woj. mazowieckim i Dobrzyniewo w woj. podlaskim, jakieś wsie od Andrzeja Firleja). W r. 1567 podjął P., wspólnie z kaszt. raciąskim Stanisławem Kryskim i kaszt. żarnowskim Janem Sienieńskim oraz z Andrzejem Zborowskim, bliżej nam nie znane przedsięwzięcie, na którego sfinansowanie zaciągnięto pożyczkę w wysokości 6 000 złp. od łożniczego królewskiego Dionizego Brandysa. Wiosną 1571 zabiegał P. o wakujące po śmierci Stanisława Żelisławskiego biskupstwo chełmińskie. Małe miał jednak szanse wobec poważnej konkurencji i kandydatury jego nie brano poważnie pod uwagę.

Po śmierci Zygmunta Augusta P. przebywał w otoczeniu Anny Jagiellonki i na jej usługach. Należał do zwolenników wyboru na tron polski Henryka Walezego, podpisał akt jego elekcji 16 V 1573. W listopadzie t. r., wraz z doktorem medycyny i zarazem sekretarzem Anny Jagiellonki Stanisławem Fogelwederem oraz z bpem chełmskim Wojciechem Staroźrebskim, sporządził w Tykocinie spis rzeczy wziętych z tamtejszego skarbca na pogrzeb Zygmunta Augusta i koronację Henryka. W r. 1574 wraz z Marcinem Podgórskim przeprowadził rewizję starostw: tykocińskiego, rajgrodzkiego i augustowskiego, będących uposażeniem królewny. W czasie drugiego bezkrólewia, po ucieczce Henryka, pozostawał nadal przy Annie Jagiellonce. Podczas elekcji w r. 1575 opowiedział się za kandydaturą cesarza Maksymiliana II i podpisał dekret o jego elekcji (18 XII), lecz wkrótce przeszedł na stronę zwolenników Stefana Batorego. Podaną przez Reinholda Heidensteina wiadomość, jakoby, P. wcześniej odstąpił od stronnictwa cesarskiego i pozyskał dla «batorian» Annę Jagiellonkę, trzeba uznać za pomyłkę. Na sejmie koronacyjnym 1 V 1576, wraz z Janem Borkowskim, reprezentował P. Annę w pertraktacjach ze stanami w sprawie jej uposażenia i spisał z deputatami sejmu umowę regulującą te kwestie. Został wówczas mianowany referendarzem koronnym. Z sejmu koronacyjnego wszedł P., jako delegat królowej, do komisji mającej dokonać «dostatecznej» lustracji królewszczyzn podlaskich; stanął na czele komisji i był organizatorem jej prac.

W r. 1577, natychmiast po śmierci nominata bpa chełmskiego Jana Zaborowskiego, rozpoczął P. starania o to biskupstwo. Już w początkach lipca t. r. stwierdzał Hieronim Rozdrażewski, który także ubiegał się o tę godność, iż P. może być pewien nominacji. Istotnie otrzymał ją wkrótce (przed 20 IX). Na sejmie warszawskim w końcu stycznia 1578 zasiadał jako nominat bp chełmski i wszedł do grona deputatów, którzy mieli przygotować układ w sprawie dziesięcin między szlachtą a duchowieństwem. Wówczas właśnie wysłany został do Rzymu sekretarz królewski Paweł Zajączkowski w celu uzyskania dla P-ego prowizji papieskiej. Miał on zarazem prosić w imieniu P-ego, popieranego gorąco przez bpa. krakowskiego Piotra Myszkowskiego, o pozwolenie na zatrzymanie dotychczasowych beneficjów. Starania te poparł nadto nuncjusz papieski w Polsce V. Laureo, który przekazał do Rzymu pochlebną o P-m opinię. Prowizję papieską na biskupstwo chełmskie otrzymał P. 16 V 1576, natomiast starania o zatrzymanie parafii w Zambrowie i prepozytury warszawskiej ciągnęły się, mimo poparcia ze strony króla i kanclerza Jana Zamoyskiego, do r. 1579. W maju t. r. udzielono P-emu zgody na zatrzymanie parafii w Zambrowie na cztery lata (w r. 1584 otrzymał przedłużenie na dalsze sześć lat), prepozyturę warszawską musiał jednak odstąpić Andrzejowi Patrycemu Nideckiemu z tym, że pozwolono mu na pobieranie połowy płynących z niej dochodów.

Dn. 1 X 1578 uczestniczył P. w synodzie prowincjonalnym w Piotrkowie. Nadal utrzymywał bliski kontakt z Anną Jagiellonką, pozostawał zarazem w dobrych stosunkach z Zamoyskim. W styczniu 1579 przebywał na dworze królowej w Warszawie, t. r. był pierwszym prezydentem nowo utworzonego Trybunału Kor., wziął udział w warszawskim sejmie na przełomie 1579/80 r. Podczas sejmu został delegowany do komisji rozliczającej podskarbiego kor. z rachunków sejmowych za r. 1576. Dn. 17 I 1580 asystował Piotrowi Myszkowskiemu podczas udzielania w kolegiacie warszawskiej ślubu przyrodniej siostrze kanclerza, kalwinistce Zofii Zamoyskiej, z Łukaszem Działyńskim, a w marcu t. r. odprawiał z bpem kujawskim Stanisławem Karnkowskim egzekwie przy pogrzebie żony kanclerza – Krystyny z Radziwiłłów; t. r. konsekrował nowo wzniesiony w Zamościu kościół. Na sejmie w r. 1581 dziękował w swoim wotum Stefanowi Batoremu, hetmanom i kanclerzowi za dotychczasowe trudy wojenne, doradzał kontynuowanie wojny z Moskwą i uchwalenie nowego subsydium. Zabierał głos w sprawie wypłacenia królowej należnych jej po matce sum stwierdzając, że zgodzi się na każdy, ustanowiony przez sejm, sposób spłaty. W sierpniu 1582 znowu był na dworze Anny i witał w jej imieniu przybywającego do Warszawy króla. Na sejmie warszawskim w jesieni t. r. podpisał wystosowaną 24 XI przez biskupów protestację z powodu niezałatwienia na tym sejmie sprawy dziesięcin (w ramach tzw. compositio inter status). W sierpniu 1584 brał P. udział w zwołanej przez króla naradzie senatorów w Lublinie, gdzie – zdaniem Jana Dymitra Solikowskiego – radzono nad kwestią Zborowskich.

Objęcie diecezji chełmskiej przyniosło P-emu miejsce w senacie i upragnioną infułę, lecz przysporzyło wiele kłopotów przy prawie żadnych dochodach. Diecezja znajdowała się w bardzo złym stanie, brak było duchownych, kościołów, i to zarówno w wyniku słabego uposażenia, jak i dużego rozwoju reformacji wśród szlachty. Biskupie dobra stołowe były zrujnowane złą gospodarką, po części pozastawiane. Nie istniała nadto katedra, gdyż spełniający jej funkcje skromny kościół w Krasnymstawie spłonął na krótko przed objęciem biskupstwa przez P-ego. P. zajął się w pierwszym rzędzie poprawą uposażenia kapituły i katedry. Zmierzał do tego przez wykupienie z zastawu dóbr biskupich (np. karczmy w Probołowicach na drodze z Hrubieszowa do Chełmu, wójtostwa w Skierbieszowie), uporządkowanie ich administracji i reformę gospodarki. Odbudował kościoły w Chełmie i Krasnymstawie, gdzie wiosną 1581 odbył synod diecezjalny. Wyrazem podjętych przezeń kroków w celu rekatolizacji diecezji były słane do Rzymu prośby o przyznanie prawa do rozgrzeszania heretyków niektórym członkom kapituły chełmskiej (1581, 1582). P. był już jednak starym człowiekiem, chorował, i stąd wiele nie mógł zdziałać. Stanisław Karnkowski po objęciu arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, skarżąc się w lecie 1583 nuncjuszowi papieskiemu A. Bolognettiemu na arogancję i brak posłuszeństwa ze strony P-ego, usprawiedliwiał zarazem tę jego postawę starością. W r. 1585 ustanowił P. fundację na utrzymanie bakałarza przy szkole katedralnej w Krasnymstawie, wikariuszy katedralnych i organisty z zaleceniem, aby we wszystkie niedziele i święta były głoszone kazania dla ludu w Chełmie i Krasnymstawie. Dla swoich nepotów nie zgromadził fortuny, lecz kilku Pilchowskich skorzystało zapewne z jego protekcji, jak np. Jerzy, przebywający w r. 1585 na dworze biskupim, Jakub, który z plebana w Pilchowie został w r. 1563 kanonikiem warszawskim, i Adam, podczaszy Anny Jagiellonki, leśniczy tykociński. Bratem (lub bratankiem) P-ego był Jan, kasztelan wyszogrodzki. P. zmarł w lutym 1587 i został pochowany w Warszawie, w kolegiacie Św. Jana, gdzie za życia przygotował sobie grobowiec.

Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; – Baranowski I. T., Adam Pilchowski, działacz agrarny z czasów Zygmuntowskich, „Przegl. Hist.” T. 1920: 1916 s. 141–51; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Cz. III, Wil. 1916; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58 III; Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim, w: Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej, Białystok 1963; tenże, Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim, w: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok 1965; – Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 roku, Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr. 1963; Hejdensztein R., Dzieje Polski, Pet. 1857 I 224; Korespondencja Hieronima Rozrażewskiego, Wyd. P. Czaplewski, Tor. 1937 I; Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, Wyd. A. S. Lachowicz, Wil. 1842 s. 27, 29; Lustracja województwa mazowieckiego 1565, W. 1967–71 (w indeksie mylnie określony jako kanonik poznański, krakowski, sekretarz Bony); Lustracja województwa podlaskiego, 1570 i 1576 r., Wr. 1959; Matricularum summ., V 1840, 2001, 2259, 4700, 10646; Mon. Pol. Vat., IV, VI; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego w 1561 r., Wyd. A. Dunin-Wąsowicz, w: Warszawa XVI–XVII wieku, W. 1977, Studia Warszawskie, Z. 2; Rescii S. Diarium, Wyd. J. Czubek, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1915 XV Cz. 1; Solikowski J. D., Krótki pamiętnik rzeczy polskich, Pet. – Mohylew 1855 s. 66; Sprawy wojenne króla Stefana Batorego, Wyd. I. Polkowski, Kr. 1887, Acta Hist., XI; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Starożytności Hist. pol., II 473; Uchańsciana, II; Vincent Laureo… et ses dépêches…, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1887; Źródła Dziej., XVII cz. 2 (na s. 254 informacja dot. innego Pilchowskiego, zapewne podczaszego Anny Jagiellonki); – AGAD: Metryka Kor. t. 145 s. 160–1, t. 156 s. 110 (dot. krewniaków P-ego); Arch. Państw. m. W.: Knapiński W., Notaty do historii kościołów warszawskich, W. 1949 s. 33, 34, 40, 128, 149, 169 (mszp. powiel.); – Informacje Tadeusza Żebrowskiego na podstawie akt kapituły płockiej.

Halina Kowalska